31 maart 2016

Waarom hebben we in godsnaam Maria aan de kant gezet?

Geschreven door Peter Korver

Een goeroe, een leider met veel gezag, een geestelijk leidsman die wij moeten volgen? Nee dank u, wij zijn heel wel in staat zelf na te denken en eigen keuzes te maken. Erg volgzaam zijn wij remonstranten ook niet. Goeroes zijn, net als heiligen, niet aan ons besteed. Gidsen misschien wel? Die weten meer dan wijzelf en wijzen ons de weg. Die accepteren we in hun kennis, maar we behouden ons wel het recht voor af te wijken van de route die ze voorstellen. Zo is Jezus Christus een gids – in zijn evangelie immers zijn wij ‘geworteld’. Verder komt als gids boven de oerwoudarts en theoloog Albert Schweitzer. Die wàs een gids voor veel vrijzinnigen van een bijna voorbije generatie.

Als iemand vervolgens niet in aanmerking komt om voor ons een gids te zijn, dan is het wel Maria, de moeder van Jezus. Zij is zo ongeveer exclusief eigendom van rooms-katholieken en oosters-orthodoxen en te zeer omhangen met dogma’s: ze is de moeder van God, ze is letterlijk opgehemeld: ‘met lichaam en ziel opgenomen in de hemel’ en in een mogelijk nieuw dogma wordt zij medeverlosseres genoemd. Daarmee zou zij haar zoon naar de kroon kunnen steken.

Wie begrijpt vrouwen?

Voor katholieken voorziet Maria in een spirituele behoefte. De kerk is immers in alle tijden gedomineerd geweest door verhalen vanuit een patriarchale cultuur. Voor God werden mannelijke beelden gebruikt: ‘Heer’, ‘Koning’, ‘Vader’, en mannelijke priesters en theologen maakten de dienst uit. De voorbeelden waar katholieken zich aan kunnen spiegelen zijn heiligen, hun voorsprekers in de hemel. Zij zijn niet uitsluitend, maar meestal wel een man. Bij wie kunnen vrouwen terecht, wie begrijpt hen als vrouw? Dat is moeder Maria, die weliswaar in de bijbel voorkomt, maar dan toch niet als een soort moeder-godin. Als in de mis het kerkelijk huwelijk ingezegend is, schrijdt het paar naar de Mariakapel om haar een groet te brengen: ‘Ave Maria’, en haar genadevolle nabijheid voor de toekomst af te smeken.

In het dagelijks leven wordt zij door gelovigen vele malen aangeroepen in het Wees Gegroet, een gebed dat misschien wel meer dan het Onze Vader wordt gebeden. In het eerste gedeelte zegt de gelovige letterlijk na wat volgens Lucas 1:28 de aartsengel Gabriël sprak toen hij haar begroette: ‘Wees gegroet, (begenadigde) vol van genade, de Heer is met u’. Het tweede gedeelte komt ook letterlijk uit het evangelie. In vers 42 zegt Elisabeth, de nicht van Maria tegen haar: ‘U bent de gezegende onder de vrouwen en gezegend is de vrucht van uw schoot!’ Voor protestanten is het tot zover te volgen, afgezien dan van het gegeven dat deze bijbelwoorden worden gebruikt om Maria te aanbidden. De woorden vormen voor hen pas een werkelijk obstakel in het derde gedeelte, wanneer niet langer het evangelie, maar een traditie van eeuwen later wordt ingevoegd: ‘Heilige Maria, moeder van God, bid voor ons zondaars, nu en in het uur van onze dood’. Het werd in de zestiende eeuw, rond het Concilie van Trente, officieel toegevoegd. De titel van moeder van God is overigens al in 431 goedgekeurd door het concilie van Efeze.

Traditionele rol van de vrouw

De figuur van de bijbelse Maria is verder ingekleurd door de volkse traditie. De katholieke kerk heeft die gesanctioneerd door in dogma’s haar dominante positie vast te leggen. Heeft de Mariaverering geleid tot meer waardering voor de inbreng en betekenis van de vrouw in de kerk? Nee. Veeleer heeft de kerk Maria gebruikt om vrouwen te wijzen op de traditionele rol die zij te vervullen hebben. Maria is moeder, seksloos ‘altijd maagd’, gehoorzaam accepterend ‘mij geschiede naar Uw woord’ en zij noemt zichzelf de ‘minste dienares’ van God.

In de begintijd van de feministische theologie ging veel aandacht uit naar de figuur van Maria. Zou uit onderzoek niet kunnen blijken dat zij een autonome vrouw was of een moedergodin? Zou zij op creatieve manier omarmd kunnen worden? Echt een andere Maria heeft dat niet opgeleverd. Wel een maatschappijkritische, zo niet een ‘linkse’ Maria, die in het Magnificat, haar loflied uit Lucas 1, uitroept dat God uiteen slaat degenen die zich verheven wanen, dat Hij de machthebbers van hun troon haalt en aan de geringen een hoge plaats toekent. Dat de Eeuwige de hongerigen overlaadt met het beste en de rijken zal wegsturen met lege handen.

Madonna

Velen zijn ontroerd bij het zien van een madonna, een afbeelding van haar als moeder in een intieme pose met haar kindje, Jezus. Maria ontroert in een pièta, een afbeelding van een bewogen moeder die haar volwassen, dode zoon op de schoot houdt. Waar in onze samenleving mannelijke agressie, macht en rationaliteit dominant aanwezig zijn, staat Maria symbool voor de zachte krachten, zorgzaamheid, compassie (Italiaans: pietà) en intimiteit.

Onze beeldvorming van ‘God’ is problematisch. Het absolute gaat immers ons voorstellingsvermogen verre te boven. Maar een vrouwelijk beeld kan zeer behulpzaam zijn. Als het om het goddelijke gaat, drukken we ons traditiegetrouw te uitsluitend uit in mannelijke voorstellingen: Heer en Koning. ‘Hij’ kan alles, weet alles, beloont en straft. God voor te stellen als ‘geest’ is voor mijn ratio eigenlijk meer acceptabel, maar tegelijk ook minder ‘warm’. Maria verbeeldt met haar zachte krachten meer de God die ik zoek, de God die haaks staat op de hardheid, het zakelijke, het agressieve dat zo dominant is in onze wereld.

Dit artikel verschijnt in de AdRem van april, die morgen bij alle leden op de mat valt. Nieuwsgierig geworden? Vraag een proefnummer aan: